Het Joods Museum van België presenteert een unieke tentoonstelling van de Belgische schilder Arié Mandelbaum (°1939, Brussel). Het werk van Arié Mandelbaum, dat vaak in binnen- en buitenland wordt tentoongesteld, is nog nooit het onderwerp geweest van een retrospectieve. Voor het eerst worden oude en nieuwe werken samengebracht in een rijke dialoog, met een veertigtal werken van 1957 tot 2022.

Als zoon van Pools-Joodse immigranten begon Arié Mandelbaum op zestienjarige leeftijd met schilderen. In 1960 had hij zijn eerste solotentoonstelling, en vijf jaar later won hij de prijs van de Belgische Stichting Roeping. Vanaf de jaren tachtig werd het overdreven expressionisme van zijn vroege werk gevolgd door een meer ingetogen expressie, wat leidde tot werken van verontrustende fragiliteit die hij tot op de dag van vandaag produceert.

De tentoongestelde werken zijn afkomstig uit de collecties van het Joods Museum van België, maar ook van instellingen zoals het Museum van Elsene, het Museum van de Nationale Bank van België en de collecties van de Federatie Wallonië-Brussel. Er is ook een beroep gedaan op een aantal andere collecties, met name die van privé-verzamelaars en de Belfius Kunstcollectie.

De tentoonstelling is onderverdeeld in verschillende thematische afdelingen. Eerst ontdekken we de manier waarop de schilder omgaat met de kwestie van intimiteit en het gezin, voordat de politiek – het protest van 1968, de oorlog in Vietnam – in botsing komt met deze innerlijke vragen. De tentoonstelling gaat verder met een verkenning van het zelfportret en het lichaam, twee thema’s die laten zien hoe het werk van Arie Mandelbaum wordt getransformeerd in een reflectie over het spoor, de afwezigheid, de uitwissing. Politiek geweld – folteringen in Abu Ghraib, de moord op Lumumba – keert dan duidelijk terug in zijn werk. De laatste twee decennia is zijn werk steeds meer getekend door de herinnering aan de Shoah – als een terugkeer van het verdrongene in dit kind dat tijdens de Tweede Wereldoorlog verborgen was.

‘Why do you stand at the door?’ is het resultaat van een onderzoek dat de Oekraïense kunstenaar Nikolay Karabinovych (°1988, Odesa*) in 2021 en 2022 uitvoerde in het Joods Museum van België. In de ‘Project Space’ laat deze multidisciplinaire kunstenaar video, geluid, teksten en installatie in dialoog gaan met publicaties uit de jaren 1920-1930 die het museum bewaart in haar Jiddische bibliotheek en ook met objecten uit het Joodse erfgoed.

De titel van de tentoonstelling ‘Why do you stand at the door?’ (Waarom sta je voor de deur?) is een fragment uit een Jiddisch folkloristisch lied, ‘Lomir Zikh Iberbetn’ (Laten we verzoenen). De woorden zijn een oproep tot liefdevolle verstandhouding, maar ook een verwijzing naar de angst voor het vertrek van de ander. Het vers wordt hier gebruikt als metafoor voor de gedwongen en opeenvolgende migraties van de Oost-Europese Joodse gemeenschappen. Dit gedwongen nomadisme is ook tastbaar aanwezig in de Jiddische culturele producties die bewaard worden in het Joods Museum van België. Het zijn deze werken die dienen als vertrekpunt voor een poëtische reis doorheen een gefragmenteerd collectief geheugen, waarin de getuigenissen van vrouwen historische haltes van ontheemding vormen. Een migratieverhaal dat niet voorkomt in nationale geschiedenissen en mythologieën.

Via dit voorstel, uitgevoerd in samenwerking met tentoonstellingsconservator Patricia Couvet (°1994, Parijs), tracht Nikolay Karabinovych een dialoog tot stand te brengen tussen objecten en archiefdocumenten enerzijds en bronnen waarnaar instellingen niet verwijzen anderzijds, om wat niet waarneembaar is te versterken en onzichtbare verhalen op te graven.

De artistieke benadering van de kunstenaar maakt het mogelijk een collectieve geschiedenis te herschrijven, op een moment dat een van de fundamenten van deze geschiedenis, het Jiddisch als de taal bij uitstek van de diaspora, lijkt te verdwijnen. Zo wordt ook een kader gecreëerd om persoonlijke ervaringen van gedwongen migraties van gisteren en vandaag te begrijpen. Het herinnert ons eraan dat een kunstenaar, in welk tijdperk ook, getuige wil zijn van zijn tijd. Als een bron van kritiek voor de geschiedschrijving, maakt hij scheuren zichtbaar in een geschiedenis waarvan men niet kan ontkennen dat ze elke dag plaatsgrijpt in Kiev, Odesa, Bucha, Kharkiv of Mariupol.

* De meeste namen van Oekraïense steden werden historisch gezien vanuit het Russisch vertaald naar andere talen. In deze tekst en in de tentoonstelling is het de bedoeling om de namen van de steden in het Oekraïens te behouden vanuit een dekoloniale benadering.

© Isabelle Arthuis

Jacques Aron (Anvers 1933). Architecte et urbaniste, il a enseigné l’histoire et la théorie de ces disciplines. Professeur honoraire de l’Enseignement supérieur, il se consacre depuis toujours à l’écriture et aux arts visuels.  Il est également auteur de nombreux ouvrages traitant d’architecture, de philosophie, de la judéité et de la condition juive, particulièrement dans les pays de culture germanique.

A partir des années 1990, il s’essaye au collage d’abord papier mais bientôt numérique. Cette pratique artistique vient conforter et compléter ses recherches sur une conception philosophique globale consacrée à la condition juive européenne.

Passionné de peinture et d’histoire de la peinture occidentale, cet artiste autodidacte s’est saisi d’une opportunité créative : la sculpture posée sur la plage d’Ostende de l’artiste Kris Martin qui reprend, en acier oxydé, la forme de l’encadrement du polyptyque de l’Agneau Mystique des frères Van Eyck.

L’autel de la plage à Ostende est un clin d’œil tiré du nom que Kris Martin a donné à sa sculpture plantée sur la plage devant l’hôtel du Palais des Thermes. Ce cadre vide offre aux promeneurs la possibilité de l’utiliser comme autant de fenêtres évoquant différents paysages de marines qui évoluent, au gré de la luminosité du jour et des saisons. 

Ou peut-être est-il pour eux une énigme, ou encore une structure leur permettant de l’utiliser comme support d’exercices physiques, voire d’y prendre une souvenir photo, ou de s’auto photographier à l’ère contemporaine des selfies ?

Dans cette série de collages, il rapproche l’idée du cadre vide à celle de la mort de Dieu, telle qu’écrite notamment par Nietzsche. Le cadre devenu béant, il laisse la possibilité à l’imaginaire de l’artiste collagiste d’y placer une multitude de thèmes tirés parfois d’œuvres d’autres peintres célèbres tels Ensor, Magritte, Bruegel, Poussin, Géricault, Millet, et d’autres, qui côtoient avec beaucoup d’humour certains personnages des frères Van Eyck ou encore d’autres thèmes nés de sa grande culture littéraire.

A travers les différentes œuvres proposées, le visiteur est invité à tenter de découvrir quels artistes figurent dans quels collages.

Het Joods Museum van België heeft het genoegen een nieuwe tentoonstelling voor te stellen die gewijd is aan de Amerikaanse conceptuele kunstenaar Sol LeWitt (1928-2007). De tentoonstelling is georganiseerd door Barbara Cuglietta en Stephanie Manasseh in samenwerking met de nalatenschap van de kunstenaar.

Aan de hand van een unieke selectie van muurtekeningen, werken op papier, gouaches, structuren en archieven uit de jaren 1960 tot 2000, wil deze tentoonstelling de diversiteit en eenheid in Sol LeWitts producties belichten. Het zal een dubbele ‘première’ zijn: een verkenning van zijn Joodse erfenis en een onderzoek naar zijn banden met België. Het zal ook gepaard gaan met de lancering van de nieuwe Sol LeWitt-toepassing die door Microsoft is gecreëerd.

De tentoonstelling

Solomon (Sol) LeWitt, geboren in Hartford, Connecticut, in een familie van joodse immigranten uit Rusland, is een van de pioniers van de conceptuele en minimalistische kunst, bekend om zijn Wall Drawings. Hoewel hij niet religieus is en een seculier leven leidt, heeft Sol LeWitt gedurende zijn hele leven een stille maar hardnekkige band met zijn Joodse erfenis onderhouden. In de jaren negentig raakte hij actiever betrokken bij zijn gemeenschap in Chester, Connecticut. Hij ontwierp de nieuwe synagoge van de Reform Gemeente Beth Shalom Rodfe Zedek, die in 2001 werd geopend. Voor Sol LeWitt was het ontwerp van een synagoge “een probleem van geometrische vormen in een ruimte die in overeenstemming is met het ritueel gebruik”. Aan de hand van archieven, tekeningen, foto’s en getuigenissen verkent de tentoonstelling de ontstaansgeschiedenis van dit grote project, dat tot nu toe weinig bekend is gebleven bij het grote publiek.

De tentoonstelling belicht ook een ander vergeten aspect van Sol LeWitts carrière: de nauwe relaties die de kunstenaar in de loop van zijn carrière ontwikkelde met in België gevestigde verzamelaars, galeriehouders en kunstenaars. Zo zal onder meer Wall Drawing #138, voor het eerst gemaakt in Brussel in de galerie MTL – die een pioniersrol speelde bij de introductie van conceptuele kunst in België – worden gepresenteerd, evenals Sol LeWitts samenwerking met architect Charles Vandenhove bij het ontwerp van het Universitair Ziekenhuis in Luik.

Alle werken op de tentoonstelling zijn afkomstig uit Belgische openbare en privé-collecties, alsook uit de LeWitt Collection. De Wall Drawings, die rechtstreeks op de muren van het Joods Museum van België zijn aangebracht, vormen een uitzonderlijke participatieve ervaring, waarbij in Brussel gevestigde jonge kunstenaars en kunststudenten worden samengebracht met professionele tekenaars uit de studio van LeWitt. Voor elke muurtekening worden teams gevormd rond een professionele assistent die de leerlingen begeleidt en stuurt. Dit educatieve initiatief is een unieke kans voor hen om betrokken te zijn bij het creatieve proces van een van de grootste Amerikaanse kunstenaars.

4. Wall Drawing #528G, 1987, india ink and color ink wash. Installation view at the Jewish Museum of Belgium (c) Private Collection, Belgium / Image: Hugard & Vanoverschelde

Julien Friedler, zoon van Joodse ouders uit Transsylvanië (nu Roemenië), werd in 1950 in Brussel geboren. Zijn werk is fundamenteel atypisch en bedoeld om te bewegen en zichzelf te veranderen .

De tentoonstelling toont een cyclus van schilderijen op papier en laat de bezoeker een intieme reis zien in de vorm van vrije associaties, in een sterk, suggestief, archetypisch werk, als een introspectieve dagdroom, een denkbeeldige transcriptie van een dubbelzinnige realiteit tussen verwondering en ontgoocheling, tussen schittering en verontrustende expressie van duistere krachten. Friedler geeft de evocaties van deze quasi-hypnotische duik in het onderbewuste weer door een beweging, een kleur, bijna zoals ‘une écriture automatique’, een instinctief spoor op papier.